Αφιερωμένο στον Άλδο Μανούτιο!

Ξεφυλλίζοντας τον κατάλογο παλαιών βιβλίων της βιβλιοθήκης διαπιστώνει κανείς, ότι τα τέσσερα πιο παλιά βιβλία της είναι όλα τυπωμένα στο ίδιο μέρος, από τον ίδιο άνθρωπο: Βενετία και Άλδος Μανούτιος! Άλδος στο ένα, Άλδος στο άλλο, ποιος είναι αυτός ρε παιδιά; Μια μικρή έρευνα στο διαδίκτυο λύνει και πάλι όλες τις απορίες.

Άλδος Μανούτιος (1449 Μπασιάνο-1515 Βενετία)

 Για να πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, ο Άλδος Μανούτιος (1449-1515) ή Aldus Manutius επί το... λατινικότερον ήταν Ιταλός ανθρωπιστής, λόγιος, τυπογράφος και εκδότης, που έζησε κατά την εποχή της Αναγέννησης. Έχοντας πάρει ελληνική παιδεία από τα γεννοφάσκια του, εργαζόταν ως δάσκαλος σε πλούσιες οικογένειες της Ιταλίας διδάσκοντας, τι άλλο, αρχαία ελληνικά! Η αγάπη του για το αντικείμενό του, η έλλειψη ελληνικών βιβλίων της αρεσκείας του, αλλά και μια γενναία επιχορήγηση από κάποια οικογένεια της ιταλικής αριστοκρατίας του επέτρεψε να πραγματοποιήσει το όνειρό του: να ιδρύσει τυπογραφείο και εκδοτικό οίκο με σκοπό να εκδώσει μαζικά και φτηνά ελληνικά αλλά και λατινικά βιβλία.

Έτσι το 1494 δημιούργησε τις Αλδικές εκδόσεις (Aldine press) στη Βενετία. Γιατί εκεί; Διότι η Βενετία ήταν τότε μια από τις πιο πλούσιες πόλεις της Ιταλίας. Δεύτερον, εκεί υπήρχαν πολλοί Έλληνες λόγιοι διωγμένοι κακήν κακώς από τους Οθωμανούς (που δε τους ... καλοέβλεπαν κάτι τέτοιους) και τρίτον, γιατί στη Βενετία υπήρχαν βιβλιοθήκες πλούσιες σε ελληνικά χειρόγραφα -την πρώτη ύλη του Άλδου!

Το σήμα των Αλδικών εκδόσεων, εμπνευσμένο από το "σπεύδε βραδέως": να είσαι δυνατός σαν άγκυρα και γρήγορος σαν δελφίνι. Οι απομιμήσεις των εκδόσεων του Άλδου τον έκαναν να τυπώνει αυτό το σήμα ως ένδειξη γνησιότητας στα βιβλία του.

Οι Αλδικές εκδόσεις πέτυχαν το σκοπό τους και μακροημέρευσαν. Ακόμη και ο θάνατος του ιδρυτή τους, το 1515, δε διέκοψε την πορεία τους, η οποία συνεχίστηκε από το γιο και τον εγγονό του. Από το 1494 έως και το 1592, που εκδόθηκε το τελευταίο βιβλίο, οι Αλδικές εκδόσεις τύπωσαν και εξέδωσαν 526 βιβλία, από τα οποία πάνω από τα 300 αφορούσαν Έλληνες συγγραφείς, κλασικούς, βυζαντινούς και σύγχρονους!

Μπορεί να μη πιστώνεται στον Άλδο η έκδοση του πρώτου ελληνικού βιβλίου (αυτό ήταν "Τα Ερωτήματα" του Εμμανουήλ Χρυσωλορά που επίσης εκδόθηκε στη Βενετία, το 1471), πιστώνεται όμως σε αυτόν η πιο συστηματική, μαζική και ποιοτική έκδοση ελληνικών βιβλίων, καθώς και η μαζική διάδοσή τους στη Δυτική Ευρώπη. Οι τυπογραφικές του καινοτομίες -ιδιαίτερα η έκδοση για πρώτη φορά βιβλίων μικρού μεγέθους- βοήθησε πολύ σε αυτό. Τυπώνοντας τους αρχαίους κλασικούς με αυτό τον τρόπο τους έκανε πιο προσιτούς σε ένα ευρύτερο κοινό. Σήμερα θα λέγαμε ότι δημιούργησε τα πρώτα "best sellers"! Η ποιότητα της δουλειάς του τόσο από άποψη περιεχομένου, όσο και τυπογραφίας, έδωσαν ιδιαίτερη αίγλη στα βιβλία του. Η κατοχή ενός βιβλίου αρχαίου Έλληνα συγγραφέα τυπωμένου από τον ΄Αλδο ήταν απλά ... "must" στους κύκλους των λογίων της Ευρώπης, κάτι σαν μια Louis Vuitton στο Κολωνάκι σήμερα...

Ενδεικτικά της λατρείας που έτρεφε ο Άλδος προς την ελληνική γλώσσα και γραμματεία είναι τα παρακάτω: Στο σπίτι και στο εργαστήρι του ομιλούμενη γλώσσα ήταν η ελληνική. Σε αυτόν εργάζονταν μια πληθώρα Ελλήνων λογίων (Μάρκος Μουσουρός,  Ζαχαρίας Καλλιέργης κ.α.) ως μελετητές στις εκδόσεις του και άλλοι ως τυπογράφοι ή τεχνίτες. Όσοι Ιταλοί εργάζονταν στις Αλδικές εκδόσεις έπρεπε να μιλάνε την ελληνική. Συχνά υπέγραφε ως "Άλδος ο φιλέλληνας", ίδρυσε τη "Νέα Ακαδημία" για τη μελέτη και διάδοση της ελληνικής γλώσσας. Στην εποχή του, αλλά και για πολλά χρόνια αργότερα, παρέμενε ο βασικότερος εκδότης ελληνικών βιβλίων.

Τα βιβλία των Αλδικών εκδόσεων που βρίσκονται στη βιβλιοθήκη των Μηλεών είναι επτά (τα τέσσερα πρώτα είναι συγχρόνως και τα παλαιότερα):

1) 1497- Συγγραφείς: Αριστοτέλης, Θεόφραστος, Αλέξανδρος ο αφροδισιεύς, χωρίς τίτλο.

Το παλαιότερο βιβλίο της βιβλιοθήκης,περιέχει έργα του Αριστοτέλη, του Θεόφραστου και του Αλέξανδρου του Αφροδισιέα. Είναι γραμμένο στα αρχαία ελληνικά και έχει 911 σελίδες. Είναι 518 ετών!

2) 1498- Συγγραφέας:Αριστοφάνης, Τίτλος: Αριστοφάνους κωμωδίαι εννέα.

Το δεύτερο παλαιότερο βιβλίο της Βιβλιοθήκης, εκδόθηκε από τον Ά.Μανούτιο το 1498 και περιέχει εννέα κωμωδίες του Αριστοφάνη. Γραμμένο στα αρχαία ελληνικά. Είναι 517 ετών!

3) 1502- Συγγραφέας: Ηρόδοτος, Τίτλος: Ηροδότου λόγοι εννέα.
4) 1516- Συγγραφέας: Γρηγόριος ο Ναζιανζηνός, Τίτλος: Orationes lectissimme.
5) 1526- Συγγραφέας: Σιμπλίκιος, Τίτλος: Υπομνήματα εις τα οκτώ Αριστοτέλους φυσικής ακροάσεως βιβλία.
6) 1534- Συγγραφέας: Πλούταρχος, Τίτλος: Ισοκράτους Βίος κατά Πλούταρχον.
7) Χωρίς ημερομηνία έκδοσης και όνομα συγγραφέα. Τίτλος: Εκ του εγχειριδίου Ηφαιστίωνος, επιτομή των 9 μέτρων.

Περιεχόμενα του παλαιότερου βιβλίου της Βιβλιοθήκης Μηλεών (1497). Στο πάνω μέρος της σελίδας διαβάζουμε: "Των εν τήδε τη βίβλω περιεχομένων ονόματα και τάξις".Στη συνέχεια: "Θεοφράστου περί φυτών ιστορίας...βιβλία δέκα. Του αυτού περί φυτών αιτιών...βιβλία έξι. Αριστοτέλους προβλημάτων...τμήματα τριάκοντα οκτώ" [...]. Πρόκειται για τον τέταρτο από τους πέντε τόμους που εξέδωσε ο Άλδος αφιερωμένους σε αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Περιέχουν έργα κυρίως του Αριστοτέλη αλλά και του Θεόφραστου, του Αλέξανδρου του Αφροδισιέα, του Γαληνού. Πιο κάτω ο ίδιος πίνακας στα λατινικά. Κάτω και στο κέντρο γραμμένα με το χέρι, η ημερομηνία έκδοσης: 1497 και το όνομα του εκδότη: Aldus. Ένα αρχέτυπο (έτσι ονομάζονται τα βιβλία που είναι τυπωμένα πριν το 1500) 518 ετών!

Η πρώτη σελίδα του αρχέτυπου του 1497.Ξεκινά με το έργο του Θεόφραστου "Περί φυτών ιστορίας".. Εντύπωση κάνουν οι περίτεχνοι ελληνικοί χαρακτήρες που μοιάζουν σαν να είναι γραμμένοι από χέρι και όχι από μηχανή! Βρίσκεται στη βιβλιοθήκη των Μηλεών

Τέλος, εντύπωση κάνει πως ενώ ο Άλδος Μανούτιος τιμάται σε όλο το δυτικό κόσμο ως πρωτεργάτης της τυπογραφίας και της διάδοσης των ελληνικών βιβλίων και γλώσσας -μάλιστα φέτος, με αφορμή τη συμπλήρωση πεντακοσίων ετών από το θάνατό του, οργανώθηκαν εκθέσεις σε πολλά μουσεία και βιβλιοθήκες σε όλο τον κόσμο- στην Ελλάδα παραμένει σχεδόν άγνωστος. 

 Και όμως! Ο Άλδος Μανούτιος είναι διαχρονικά ένας από τους μεγαλύτερους πρεσβευτές του ελληνικού πολιτισμού. Τα βιβλία του αποτέλεσαν πραγματική κιβωτό για τα ελληνικά γράμματα σε μια περίοδο κατά την οποία, ενώ η Ευρώπη αναγεννούταν, βαθύ σκοτάδι έπεφτε πάνω στους Έλληνες. Οι εκδόσεις του, αναζωπύρωσαν το ενδιαφέρον για τη μελέτη της Ελλάδας, συνέβαλαν τα μέγιστα στο μπόλιασμα της ευρωπαϊκής σκέψης με τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και στη δημιουργία αυτού που σήμερα ονομάζουμε "ευρωπαϊκή πολιτιστική ταυτότητα".